[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Na mapie Narońskiego przedstawione zostały w sposóboznaczający, jak objaśnia legenda,  pagus vastatus" (wsiezniszczone), dwie miejscowości położone symetrycznie w sto-sunku do granicy Prus Książęcych, oddalone od siebie o około1,5 km.Jedna z nich, ulokowana po polskiej stronie, zostałaopisana jako Bogusze, napis  Prostki" odnosi się zarównodo wsi pruskiej położonej bliżej granicy i oznaczonej jako24GStA, I HA, Rep.9 (Polen), 5ee IB, k.1; Kon ig, op.cii., s.49.25GStA, I HA, Rep.9 (Polen), 5ee IB, k.35v; R a uc h ba r, op.cit., s.146. zniszczona", jak i drugiej, usytuowanej bardziej na północ,zabudowanej.Zastanawiające, dlaczego Naroński umieścił naswojej mapie takie właśnie oznaczenia dla obydwu miej-scowości.Zastosował je tylko dla nich, chociaż na początkupaz
dziernika 1656 r., w wyniku działań ordy, spalono jeszczewiele innych wsi w Prusach Książęcych, a najbardziej ucierpiałowłaśnie starostwo ełckie.Według lustracji dokonanej w styczniu1657 r.przez Hansa Georga von Auera, wieś Prostki zostałacałkowicie spalona, nie pozostał żaden budynek, ocalały nato-miast Prostki Małe26.y
ródła wyraz
nie twierdzą, że zagładaProstek miała miejsce 8 paz
dziernika 1656 r., to ariergardabrandenburska wycofując się z ufortyfikowanej wsi miałapodpalić zabudowania27.Czy oznacza to, że w czasie kiedykartograf prowadził pomiary w terenie, stare Prostki, te położonebliżej granicy, nie zostały jeszcze odbudowane, a z czasem tymmianem nazwano położone bardziej na północ Prostki Małe?Jeśli tak, a trudno znalez
ć inne wytłumaczenie wyrażonychwyżej wątpliwości, oznacza to, że Waldeck umocnił się niemalna samej granicy księstwa.Taką lokalizację obozu potwierdzają z
ródła pisane.GeorgChristoph Pisanski w swoim opisie najazdu tatarskiego naPrusy Książęce w 1656 r.cytuje pastora Alberta Columbusa: Alluit quoque Columnam fluvius Lyccensis, ibiąue ruderavalii Tartaris a.1656 obiecti adhucdum conspiciuntur"28.(Gdzie rzeka Ełk oblewała kolumnę, tam dotąd oglądamyczęść wałów rzuconych przeciwko Tatarom w roku 1656).Wspomniana kolumna to słup graniczny pomiędzy KsięstwemPruskim a Wielkim Księstwem Litewskim, postawiony w roku1544.Zaznaczył go Naroński, znajdował się (do dziś stoiw tym miejscu) na lewym brzegu rzeki Ełk.Podana przezColumbusa lokalizacja szańców w stosunku do słupa granicz-nego wydaje się być dokładna, potwierdza ją Des Noyers26GStA, XX HA, OsF 829, k.649 v.27GStA, I HA, Rep.9 (Polen), 5ee IB, k.36v; R a u c h b a r, op.cit., s.147.28P i s a n s k i, op.cit., s.94-95.pisząc:  Bitwa zaszła na miejscu, na którym stoi kolumnamarmurowa z napisem przypominającym przysięgę wierności,którą zmarły elektor, ojciec teraz
niejszego, wykonał Polscejako lennik pruski"29.Sekretarz miał informacje od uczestnikabitwy, opis pochodzi więc pośrednio od osoby, która widziałakolumnę, wątpliwe, by powszechnie wiedziano w Polsce0 istnieniu granicznego słupa.Gdyby bitwa rozegrała siębardziej na północ od tego miejsca, np.pomiędzy wsiamiProstki i Ostrykół, uczestnicy mogliby nie zauważyć tegoszczegółu.Poza tym także Wawrzyniec Rudawski stwierdza,że bitwa miała miejsce  na samej granicy u miasteczkaksiążęcego Prostki"30.Podobnie Wincenty Gosiewski  (.) Nasamej granicy pruskiej wojsko szwedzkie, pruskie i radziwił-łowskie (.) zniesione"31.Jeszcze na początku XIX w.tradycyjnie umieszczano pole bitwy pod Prostkami w okolicysłupa.W roku 1819 radca rejencji Wagner w tym miejscuposzukiwał śladów walki32.Są jeszcze inne przesłanki pozwalające umiejscowić obózbrandenburski w opisanym powyżej położeniu.Nazwa Prostkipochodzi od pruskiego słowa brast  bród.Sungubrast lub,po polsku, kamienny bród, to punkt graniczny na rzece Ełk,oddzielający ziemie zakonu krzyżackiego od Mazowsza,wymieniany w traktatach z 1343 r.i 1422 r.Na Ełkuznajdowały się dwa brody  górny, położony 3 mile od Ełku,1 dolny, w odległości 5 mil od miasta.Dolny oznaczony byłkamieniem, na miejscu którego postawiono potem wspomnianysłup graniczny33.O obronie dwóch brodów, z których jeden29P.Des Noyers, Wolbórz 28 X 1656, Portofolio, t.II, s.103.30R u d a w s k i, op.cit., s.145.31W.Gosiewski do P.Sapiehy, Prostki 8 X 1656, Bibl.Czart., rkps 2446,k.6.32F.D e w i s c h e i t, Bericht iiber die Grenzsiiule bei Prostken,  Preussis-che Provincial Blatter", Neue Folgę, Bd.II, 1842, s.399.33J.Mal ł ek, Granice państwowe, kościelne i administracyjne PrusKsiążęcych w XVI w.,  Komunikaty Mazursko-Warmińskie", 1966 nr 1,s.132; H.G o 11 u b, Die Prostken Grenzsiiule,  Mitteilungen des Yereins furpołożony był pod Niendorf (Neuendorf, Nową Wsią Ełcką ?), pisze Waldeck w relacji z 22 grudnia 1656 r.Kochowski twierdzi, że Gosiewski kazał szukać Tatarombrodu w dole rzeki, poniżej obozu, a więc, gdyby uznać, żefortyfikacje brandenburskie znajdowały się w miejscu ozna-czonym przez Narońskiego jako  pagus vastatus", czyliw starej wsi Prostki, bród ów byłby istotnie w okolicykolumny i to w niewielkiej odległości, gdyż broniącyprzejścia przez rzekę Radziwiłł, według własnych słów,znajdował się  na strzelanie działa od okopu",  gegen DorfProtzko" (naprzeciw wsi Prostki)34.Szańce znajdowały się na prawym, zachodnim brzegu Ełkui zwrócone były na południowy wschód.Wynika to z koncepcjiobrony na odcinku Prostki-Rajgród przyjętej przez Waldecka.Za taką lokalizacją szańców brandenburskich przemawiazarówno umiejscowienie Prostek na mapie Narońskiego, jakrównież fakty podawane w relacjach o bitwie.Zarównowiększość przesłuchiwanych w listopadzie oficerów, jakBogusław Radziwiłł i sam Waldeck, twierdziła, że decyzjao wyprowadzeniu taboru z umocnień i przerzuceniu go przezmost na drugi brzeg zapadła w obliczu wroga.Skoro wozy napoczątku bitwy istotnie znajdowały się na prawo od rzeki, todlaczego, gdyby jednak szaniec był po lewej, Waldeckprzerzucał tabor na zachodni brzeg w ślad za rajtarią i artylerią.Po której stronie rzeki znajdowały się fortyfikacje wynikaz zeznań oficerów, którzy przedstawiają kolejność zdarzeńw identycznym porządku  najpierw odwrót z umocnionegoobozu na most, przeprawa przez rzekę i obrona na linii Ełku.Oddziały brandenburskie wycofywały się więc z tego brzegu,na którym był obóz, atakowany bezpośrednio przez Litwinów,którzy nie musieli w drodze do niego pokonywać żadnychdie Geschichte von Ost- und Westpreussen", Bd.II, 1928, s.23-25;D e w i s c h e i t, op.cit., s.395.34GStA, I HA, Rep.9 (Polen), 5ee IB, k.37v; Ra uc hba r , op.cit.,s.148; R a d z i w i 11, op.cit., s.140.przeszkód naturalnych.Identyczną kolejność zdarzeń przed-stawił także Waldeck twierdząc, że szaniec został opanowany,kiedy rajtaria kierowała się na most, oraz Bogusław Radziwiłł,według którego Tatarzy i Litwini najpierw opanowali okop,a potem dopiero ruszyli na most35 [ Pobierz całość w formacie PDF ]