[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Postawa skąd­inąd bardzo inżynierska.4.Słów kilka na zakończenie o tomie, który czytelnik trzyma w dłoniach.Pierwotny cel, jaki przyświecał wydawcy konstruującemu zbiorek, był skromny.Chodziło o przedstawienie opowiadań Janusza Zajdla rozproszonych w prasie i nigdy dotąd nie scalonych w wydaniu książkowym.Krótko mówiąc - remanent.Tak to wyglądało na początku.Żona pisarza, Jadwiga, zaproponowała, by do zestawu dołączyć konspekty książek, których Janusz Zajdel nie zdążył napisać; wersje pra­sowe dwu opowiadań, które w książkach ukazały się w innych wariantach oraz wypowiedź Janusza o sobie.Wydawca rozszerzył ten pomysł do­dając konspekty pięciu istniejących powieści.Dzięki temu uzyskujemy wgląd, w filozofię i warsztat pisarza, a także wsłuchujemy się w język, ja­kim porozumiewał się z wydawcami i częściowo ich zwodził.Droga od pomysłu do realizacji, przekształcenia, jakim Zajdel poddawał swój pro­jekt w trakcie pracy nad książką, stają się dzięki tym uzupełnieniom czę­ściowo widoczne.Ten zbiór remanentów nabierał wartości i rangi.W do­datku okazało się, że dysponujemy fragmentami „Drugiego spojrzenia na planetę Ksi".Najstarsze z zamieszczonych tu opowiadań pochodzi z roku 1960 i jest najprawdopodobniej rzeczywistym, choć dotąd nie publikowanym literackim debiutem Zajdla.Najmłodsze, napisane specjal­nie dla Frederika Pohla (do międzynarodowej antologii „Tales from the Planet Earth”), „Wyjątkowo trudny teren", z końca 1984.Otrzymujemy więc tomik wychylony z przyszłości i przeszłości, zanurzony w wielu czasach, operujący kilkoma rodzajami autorskiej wypowiedzi.A tym sa­mym portretujący być może ewolucję pisarską jednego z filarów polskiej fantastyki naukowej.Zresztą czy tylko jednego?Przypomnieniem prapoczątków starej, ale jarej polskiej SF z lat sześćdziesiątych są tu opowiadania użytkowe (ekologiczne, behapowskie) pisane na zamówienie i ukazujące się kilkanaście lat temu na łamach Przyjaciela przy Pracy.Te literackie palcówki, zapewne niezbędne Zajdlowi w jego literackim rozwoju, mają swój klimat i smak.Za ich po­mocą sprawdzał Janusz swoje pióro i siłę swych wizji - akcje później­szych utworów dzieją się w wymyślonych i umeblowanych wówczas światach.Oczywiście jest to retro, mało kto dziś tak pisze, ale na przy­kład opowiadanie „Pigułka bezpieczeństwa", a zwłaszcza „Inspekcja" oprócz standardowego przesłania niosą już ładunek drapieżnej przewrot­ności, w którym rozpoznajemy przyszłego Zajdla.„Kolejność umierania", „Źle o nieobecnych", „Druga strona lustra", „Towarzysz podróży" - opowiadania z „Astronautyki” i „Młodego Technika” - to już klasyczna fantastyka naukowa, dobry okres polskiej science fiction.Bawili się w to i Kuczyński, i Boruń, i Zegalski - to znaczy - w rasową S F, zdyscyplinowaną, „weryfikowalną", pomysłową.Budującą światy, nie wizje, patrzącą na przyszłość jak na coś realnego, co można wziąć w ręce, obejrzeć, wyprognozować.Zręcznie operuje tu Janusz ta­jemnicą, grozą, akcją parakryminalną, daje przejmujący zapis ludzkich zachowań w sytuacjach krańcowych, zamyka opowiadania mocnymi pu­entami.Można czasem zatęsknić za tym typem literatury czytając współ­czesną polską SF budującą światy surrealistyczne, metaforyczne, z za­łożenia nierzeczywiste.Pomyśleć, że właściwie do połowy lat siedemdzie­siątych znaliśmy głównie takiego Zajdla jak w opowiadaniach „Kolejność umierania" czy „Jad mantezji" lub „Feniks" i to wystarczyło, by go polubić.To i może to jeszcze, że wcześniej niż inni pisarze tamtego okresu złamał stereotyp fantastyki naukowej opowiadającej o dobrym człowieku walczącym z przeciwieństwami losu i podstępami natury.To najpierw u Zajdla, jak zauważa Antoni Smuszkiewicz w Zaczarowanej grze, to w je­go ówczesnych opowiadaniach najwcześniej znajdziemy prawdziwe ludz­kie namiętności, złe skłonności i czarne charaktery.A więc nie tylko gro­zę zewnętrzną, lecz także wewnętrzną, międzyludzką.Blisko już stąd do „Adaptacji", „Pełni bytu", „Utopii", „Chrztu bo­jowego", „Wyższych racji" publikowanych w ITD, Politechniku, bądź nie publikowanych nigdzie.Te opowiadania pokazują zło ludzkiej natury pomnożone, podniesione do rangi zasady fundującej kosmiczny system czy społeczny mechanizm.Tu Zajdel był w swoim żywiole, trafił na te­mat życia, podchodził doń, opisywał go po wielokroć z różnych punktów widzenia i w różnych formach literackich.Ukazywał słabych i silnych, ofiary i oprawców - w opowiadaniach, powieściach, konspektach, wy­wiadach.Sprawdzał pomysły na powieść w krótszych formach.Czyżby to robił bezwiednie? „Wyższe racje" wyglądają na przymiarkę do „Limes inferior”, a może to odprysk od już wykonanej dużej roboty? „Adaptacja" mogłaby być wstępem, albo posłowiem, do „Paradyzji”.„Śmieszna sprawa" wygląda na intelektualną rozbiegówkę do „Jadu mantezji".„Utopia", „Wyższe racje" stanowią obszerny komentarz do sytuacji i stanu ducha pisarza fantastyczno-naukowego w naszym kraju.Przeczytajmy te dwa ostatnie opowiadania uważnie - tak autor fantastyczno-naukowy pisze i tak jest odbierany.I przez zwolenników, i przez przeciwników.Nie może pisać inaczej niż aluzyjnie i nie może być inaczej czytany.Jest to i kwadratura koła, i jednocześnie w miarę skuteczny sposób na wyrażenie tego, co inaczej wyrazić bardzo trudno.Janusz, co widać także w zebra­nych tu próbach, był mistrzem w wygrywaniu tej kwadratury na swoją i naszą korzyść.I jednocześnie gdzieś między tym wszystkim znajdujemy błyszczącą jak diamencik realistyczną scenkę rodzajową — opowiadanie „Satelita" z 1965 roku.To nie wykorzystany, nie podjęty później przez nikogo pomysł na zupełnie inny kształt socjologicznej SF.Bliskiej współ­czesnego życia, ukazującej powszechny, codzienny krach wielkich ideałów.I taki był, taki jest Janusz Zajdel.Takim go ukazuje ta książka zło­żona z dokonań i zamierzeń, skromnych prób i szczerych wyznań.Znaj­dziemy w niej Janusza Zajdla z wielu czasów, w wielu stanach ducha, w różnym wieku, w różnych formach, Zajdla w trakcie stawania się.Zajdla, który z Boruniem, Fiałkowskim, Wiśniewskim-Snergiem robił klasyczną SF, który później stanął przed Oramusem, Wnukiem-Lipiń-skim, Wolskim na czele fali polskiej socjologicznej fantastyki naukowej; który w ostatnim okresie ostrożnie wzbogacał swój warsztat eksperymen­tem literackim aż kipiącym w rękach czwartej generacji — autorów z po­kolenia Ziemkiewicza, Piekary, Kochańskiego.Boję się to powiedzieć, ale być może daje ta mała książeczka najbardziej całościowy, najbardziej myślowo kompletny wizerunek Janusza Zajdla spośród wszystkich wy­borów jego prozy, jakie ukazały się do tej pory.Warszawa, czerwiec 1986Bibliografia twórczości Janusza A.Zadjdla:(z przekładami)1.Opowiadania1.ADAPTACJA.a.Fantastyka nr 7/19872.ANOMALIA.a.Feniks (zbiór), NK 1981b.Kwazar kwiecień 19813.APETYT NA ŚLIWKI.a.Płomyk nr 23/1972b.Przejście przez lustro (zbiór), Iskry 19754.AWARIA.a.Młody Technik nr 4/1978b.Ogon dibła (zbiór), KAW 1982c.Technika - Molodezi nr 12/1984, ZSRR (pt.„Avarija", tł.MichailPuchov)5.BLISKO SŁOŃCA.a.Astronautyka nr 1/1965b.Przejście przez lustro (zbiór), Iskry 1975c.In Sonnennahe (zbiór), NRD: Das Neue Berlin 1979 (pt.„InSonnennahe, tł [ Pobierz całość w formacie PDF ]